Chùa Nành
Theo truyền thuyết, chùa Nành được xây dựng trên nền quán hàng nước của một bà cụ bán nước chè, đậu nành cho các học trò Trường Quốc Tử Giám. Bà cụ thường ngủ ở tảng đá gốc đa đầu làng, nơi sau này được gọi là Thạch Sàng. Một lần, vua Lê Thánh Tông (1460 - 1497) đến thăm Quốc Tử Giám đã ghé vào vãn cảnh chùa và gặp một người con gái đẹp ngâm nga thơ trên gác chuông. Vua đã cùng nàng xướng họa và say mê nàng. Hóa ra nàng là tiên Pháp Vân xuống trần để hóa đạo cho dân làng.
Chùa Nành được quy hoạch theo chiều sâu gồm tam quan, nhà tiền đường, nhà thiêu hương, toà thượng điện, nhà Mẫu, nhà Tổ, tăng phòng. Các nếp nhà của chùa đều được bố cục hợp lí. Chùa chính và nhà Mẫu có nội thất khang trang. Dù trải qua nhiều lần di dời, xây dựng, chùa Nành vẫn giữ được nét cổ kính.
Chùa quay mặt về hướng Đông Nam, tam quan chùa rộng rãi và uy nghi. Tam quan được xây dựng theo lối kiến trúc cổ, với gác chuông nằm gần mái chùa. Từ tam quan đi thẳng vào là Tiền đường với quy mô rất lớn và rộng, ngoài hiên là hệ thống cột đá hình hộp chữ nhật được mài nhẵn, trên đá khắc những vế câu đối ca ngợi công đức của Phật. Phía bên trái Tiền đường là nhà thờ Tổ, đằng sau là nhà thờ Mẫu và bên phải là nơi để kinh sách của Phật.
Về nội thất, các bộ vì đỡ mái, cửa võng được chạm nổi hình lá ba chẽ, nét chạm sâu và nổi khối tạo cảm giác khoẻ, vững chãi cho kiến trúc. Trên những bức cốn, được chạm trổ hình rồng phượng, hoa lá cỏ cây. Chùa Nành khá rộng rãi và thoáng đãng so với các chùa trong phố. Vườn chùa vẫn còn trồng rất nhiều loại cây dân dã như mít, chuối, nhãn, chanh leo…
Trong chùa hiện còn lưu giữ hệ thống hiện vật có giá trị như: 5 bức cửa võng, 2 hương án gỗ, 6 y môn, 2 chuông đồng, 12 bia đá dựng từ năm Thành Thái 10 (1898); bia Phụ Khánh Chân Tiên dựng năm Thành Thái 13 (1901)… Một trong những hiện vật nổi tiếng nhất là chiếc khánh đồng lớn được đúc năm 1794, cao 1,15m, nặng 1,5 tấn, có khắc chữ “Đại Đồng Khánh” (大銅鐘) và “Đại Thành Quốc” (大成國). Ngoài ra, chùa còn có nhiều pho tượng gỗ phủ sơn rất quý như bộ tượng Tam Thế Phật, tượng Tuyết Sơn, tượng Bát bộ Kim Cang, tượng Thập Điện Minh Vương, tượng Thập bát La hán, tượng Bà Nành…
Chùa Nành còn là nguồn cảm hứng cho nhiều tác phẩm văn học nổi tiếng như: Bình Ngô Đại Cáo của Nguyễn Trãi, Chi Lăng Nam Ký của Nguyễn Du, Chi Lăng Tây Ký của Nguyễn Công Trứ… Những bài thơ ca ngợi chiến công oai hùng và tinh thần quật cường của dân tộc Việt Nam trong cuộc chiến chống giặc ngoại xâm.
Chùa Nành là một di sản văn hóa quý giá của dân tộc Việt Nam. Nơi đây không chỉ là một công trình kiến trúc đẹp mắt mà còn là một biểu tượng của truyền thống anh hùng và tự hào của người Việt. Đến Chùa Nành, bạn có thể chiêm ngưỡng những công trình lịch sử, tìm hiểu về những sự kiện quan trọng trong quá khứ, cảm nhận được tinh thần can đảm và uy nghi của cha ông ta. Chùa Nành xứng đáng là một điểm du lịch hấp dẫn và ý nghĩa cho mọi người.