Thành cổ Tây Sơn
Thành cổ Tây Sơn được xây dựng vào năm Minh Mạng thứ 3 (1822) theo lệnh của vua Minh Mạng. Vua muốn xây dựng một tòa thành để bảo vệ kinh thành Thăng Long và làm hậu cứ cho các cuộc tiến công vào vùng biên giới phía tây bắc. Thành cổ được xây dựng theo kiểu Vô-băng (Vauban) - kiểu công trình quân sự lấy theo tên kỹ sư Vauban người Pháp. Thành có hình vuông, mỗi chiều dài khoảng 400m, cao 5m, có 4 góc nhọn như những ngọn giáo nhọn hoắt. Bốn mặt thành được bao quanh bởi hào rộng 20m, sâu 4m, có thể chứa nước để ngăn chặn kẻ thù tiếp cận.
Trong những năm tháng lịch sử, Thành cổ Tây Sơn đã chứng kiến nhiều cuộc kháng chiến chống giặc ngoại xâm của quân dân Việt Nam. Năm 1883, khi Pháp tiến hành chiếm đóng Bắc Kỳ, Thành cổ Tây Sơn đã trở thành pháo đài oanh liệt của quân dân ta trong cuộc kháng chiến cam go và khắc nghiệt. Dù đã đấu tranh quyết liệt nhưng do thiếu vũ khí và quân số, quân ta đã phải rút lui và để cho Pháp chiếm được thành vào ngày 16 tháng 12 năm 18832. Sau khi giành được độc lập, Thành cổ Tây Sơn đã được nhân dân ta giữ gìn và bảo tồn. Năm 1994, Thành cổ Tây Sơn đã được Bộ Văn hóa công nhận là di tích lịch sử kiến trúc quốc gia1.
Kiến trúc của Thành cổ Tây Sơn
Thành cổ Tây Sơn có kiến trúc độc đáo và tinh tế, phản ánh được sự kết hợp giữa phong cách kiến trúc Việt Nam và Pháp. Thành có bốn cổng chính hướng về bốn phương Đông, Tây, Nam, Bắc, tương ứng với những cái tên như: cửa Tả, cửa Hữu, cửa Tiền và cửa Hậu2. Mỗi cổng thành đều có mái ngói hai tầng, trang trí hình “lưỡng long tranh châu” trên đỉnh. Hai bên là đôi câu đối bằng chữ Quốc ngữ hoặc Hán tự, thể hiện tinh thần yêu nước và anh hùng của quân dân ta.
Cửa Tiền là cổng chính của thành, hướng về phía nam. Cửa Tiền có kiến trúc đặc biệt, gồm hai lớp cổng: một lớp ngoài gọi là Cửa Tiền, một lớp trong gọi là Cửa Đại Quang. Hai lớp cổng này được nối với nhau bằng một con đường dài khoảng 50m, hai bên là hai hàng cây xanh mát. Cửa Tiền có câu đối bằng chữ Quốc ngữ: “Thành Sơn Tây thủ phủ Tam tuyên - Đất Đoài xưa nay vẻ vang”. Cửa Đại Quang có câu đối bằng chữ Hán: "Đại Quang minh thiên hạ - Sơn Tây bảo quốc gia".
Cửa Hậu là cổng phía bắc của thành, hướng về phía kinh thành Thăng Long. Cửa Hậu có câu đối bằng chữ Quốc ngữ: “Thành Sơn Tây giữ biên ải - Đất Đoài xưa nay an yên”. Cửa Hậu cũng có hai lớp cổng như Cửa Tiền, nhưng không có tên riêng cho lớp cổng trong.
Cửa Tả là cổng phía tây của thành, hướng về phía sông Đà. Cửa Tả có câu đối bằng chữ Quốc ngữ: “Thành Sơn Tây canh giữ biên giới - Đất Đoài xưa nay thanh bình”. Cửa Tả chỉ có một lớp cổng duy nhất.
Cửa Hữu là cổng phía đông của thành, hướng về phía sông Hồng. Cửa Hữu có câu đối bằng chữ Quốc ngữ: “Thành Sơn Tây che chở kinh thành - Đất Đoài xưa nay vinh quang”. Cửa Hữu cũng chỉ có một lớp cổng duy nhất.
Thành nội là khu vực bên trong thành, được chia thành ba khu: khu trung tâm, khu phía nam và khu phía bắc. Khu trung tâm là nơi đặt các công trình quan trọng như: dinh tổng đốc, dinh quan lại, dinh quân sự…